Η αντίληψη κάθε ανθρώπου για το ωραίο

 

Για να κρίνουμε σωστά αν ένα έργο είναι ωραίο, πρέπει πρώτα να γνωρίζουμε τι είναι ωραίο, να γνωρίζουμε δηλαδή περί αισθητικής.

Η «Αισθητική» είναι κλάδος της Φιλοσοφίας και από τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα μεγάλοι φιλόσοφοι έχουν ασχοληθεί με το θέμα (πρόβλημα) της αισθητικής.

 

 

Δεν θα εμβαθύνουμε τόσο για ευνόητους λόγους, υπάρχουν τόνοι βιβλιογραφίας και ποικίλες απόψεις περί του θέματος που θα κουράσουν τους αναγνώστες. Θα πάρουμε μια μικρή γεύση και θα σταθούμε μόνο σε ορισμένα σημεία πάνω στην συνεχή αυτή αναζήτηση που μας αποδεικνύει ότι το ωραίο είναι μια κριτική που εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, όπως ο χρόνος (εποχή), ο κώδικας του καλλιτέχνη, η ψυχική και πνευματική σταθερά του παρατηρητή, οι διαφορετικές κουλτούρες και πολλά άλλα.

Αισθητικό χαρακτηρίζεται ένα αντικείμενο, ένα τοπίο, ένα έργο, που δεν ανήκουν στην τέχνη, αλλά διαθέτουν μερικά καλλιτεχνικά χαρακτηριστικά. Αντίθετα, ένας πίνακας μπορεί να ονομαστεί «έργο τέχνης», ωραίο ή άσχημο, αλλά όχι «αισθητικός» ή «μη αισθητικός».

 

 

Ενδιαφέρουσα είναι η άποψη του Πλάτωνα (348 π.Χ.). Γι αυτόν η αισθητή πραγματικότητα που στηρίζεται στην αίσθηση είναι η παραμορφωμένη αντανάκλαση μιας πιο ουσιαστικής πραγματικότητας, της πραγματικότητας των ιδεών. Η περίφημη ρήση: «Το ωραίο είναι η λάμψη του αληθινού» δεν διατυπώνεται αυτούσια στο πλατωνικό έργο, αλλά μπορεί να θεωρηθεί αντιπροσωπευτική της πλατωνικής άποψης. Στον τομέα της τέχνης ωστόσο, εμφανίζεται πιο συντηρητικός αφού θεωρεί την καλλιτεχνική ομορφιά συνδεδεμένη με το μέτρο και την αρμονία.

 

Ο φιλόσοφος και θεολόγος Θωμάς Ακινάτης (1225-1274) καθόρισε στα μέσα του 13^ου αιώνα τις τρείς ιδιότητες του ωραίου: την αρτιότητα (πληρότητα), την σωστή αναλογία (αρμονία) και τέλος την καθαρότητα. Πίστευε ότι η αξιολόγηση του ωραίου πηγάζει από το μεταφυσικό. Είχε τις ίδιες ιδέες με αυτές του Αυγουστίνου: το ωραίο είναι από την φύση του θεϊκό και η ιδιαίτερη προτίμηση μας γι αυτό είναι ίδια με την αγάπη που νιώθουμε για τον θεό.

 

 

Σημαντική ήταν και η συμβολή του Λέων Μπατίστα Αλμπέρτι, αρχιτέκτονας από την Φλωρεντία (1404-1472). Η θεωρία του απαλλαγμένη από κάθε είδους μεταφυσική έννοια μιλά για τα τρία στάδια της κατάστασης της φύσης από τον άνθρωπο (αναγκαιότητα, συμμετρία, ηδονή) ξεκινά από την ίδια αντίληψη.  Το ωραίο καθορίζεται ως concinnitas, δηλαδή ευρυθμία όλων των μερών, αυτό στο οποίο τίποτα δεν μπορεί να προστεθεί  ή να αφαιρεθεί χωρίς να προκληθεί βλάβη.

Με τον Ντεκάρτ, τον σπουδαιότερο εκπρόσωπο του ορθολογισμού κατά τον 17^ο αιώνα (1596-1650), άνοιξε ένα ρήγμα στην οντολογική αντίληψη της τέχνης. Η ψυχολογική αισθητική απέκτησε το θεωρητικό της υπόβαθρο. Θωρός του έργου της γίνεται το εγώ. Κατά τρόπο σχηματικό, το «σκέπτομαι, άρα υπάρχω» μπορεί επίσης να γίνει «υπάρχω, άρα αισθάνομαι».

Για τον Χιούμ (David Hume, 1711-1776) [Στοιχεία Κριτικής 1762] ωραίο είναι « αυτό που απεικονίζει τις σχέσεις οι οποίες ενώνουν τον θεατή με τους ομοίους του».

 

 

Για τον Καντ (Immanuel Kant, 1724-1804) [Θεμελίωση της μεταφυσικής των ηθών, 1785] η αισθητική απόλαυση είναι ανιδιοτελής, «μια σκοπιμότητα χωρίς την αναπαράσταση ενός τελικού σκοπού». Η αισθητική είναι υποκειμενική, αλλά «σε όλους τους ανθρώπους, οι προϋποθέσεις της δύναμης της κρίσης είναι οι ίδιες». Ωραίο λοιπόν είναι «αυτό που αρέσει καθολικά». Η αισθητική απόλαυση και το καλλιτεχνικά ωραίο είναι από την φύση τους «παράδοξα». Η αισθητική, τέλος ορίζεται ως κριτική της καλαισθητικής κρίσης, αποτελώντας έτσι ένα πρότυπο σχεδόν για την φιλοσοφική σκέψη («σκέφτομαι σημαίνει κρίνω»).

 

Τον 17^ο αιώνα συναντούμε την παράγωγη έννοια της αισθητικής και σπουδή της γνώσης των αισθητών πραγμάτων (σε αντίθεση με την λογική γνώση), την «φιλοσοφία της τέχνης». Ένας επιστημονικός κλάδος που έχει να κάνει με τον καθορισμό των ρυθμών και τον προσδιορισμό ονομάτων και έργων που εμπίπτουν στο καθένα. (Τον όρο χρησιμοποίησε πρώτη φορά ο Αλεξάντερ Γκότλιμπ Μπάουμγκάρντεν, 1750 – 1758).

 

Για τον Χεγκελ (Georg Wilhelm Friedrich Hegel, 1770 – 1831) η τέχνη είναι το αποτέλεσμα της συγχώνευσης περιεχομένου και μορφής. Το περιεχόμενο που ο ίδιος αποκαλούσε το απόλυτο πνεύμα γίνεται αισθητό με την μορφή. Το πρώτο έχει μια ουσιαστική υπεροχή, ενώ το δεύτερο στοιχείο (μέτρο) μια ουσιαστική αναγκαιότητα. Η αισθητή διάθεση είναι κατ εξοχήν αντιθρησκευτική διάθεση, είναι ανταρσία της φύσης ενάντια στο πνεύμα, νίκη του ερωτισμού πάνω στην καθημερινή πραγματικότητα.

 

Τέλος, δεν πρέπει να παραβλέψουμε την ετυμολογική διαφορά μεταξύ του ωραίος και του όμορφος. Η λέξη «ωραίος» προέρχεται από την λέξη «ώρα», σχετίζεται δηλαδή με το τι είναι κάποιος ή κάτι, εκείνη την στιγμή, σε αντίθεση με την λέξη όμορφος που δεν έχει αυτή την χρονική παράμετρο. Επίσης, να υπενθυμίσουμε τον όρο ενσυναίσθηση, μια υπέροχη λέξη που σημαίνει την θεωρία σύμφωνα με την οποία η αισθητική ευαισθησία που νιώθουμε για ένα έργο έγκειται στην στενή συμμετοχή του θεατή μέσω της σκέψης στο αντικείμενο της θέασης.